In onze maatschappij werken we graag met cijfers en in de verslavingszorg is dat niet anders. We willen weten of het gebruik van een bepaald middel toe- of afneemt, hoeveel cliënten voor welke problematiek in behandeling zijn, hoe oud ze zijn en hoeveel mannen en vrouwen onze populatie telt. We willen weten hoeveel effectiever een nieuwe behandeling is ten opzichte van de oude en hoeveel meer cliënten we in hoeveel minder tijd kunnen helpen.

Onderbouwing van ons werk met cijfers helpt bij het verbeteren en vernieuwen van onze zorg en ondersteuning. De verslavingszorg heeft de afgelopen decennia een ongekende professionaliserings- en kwaliteitsslag gemaakt en dat komt voor een groot deel doordat we meten wat we doen. We onderzoeken en gebruiken bewezen effectieve behandelmethoden. We nemen effect- en tevredenheidsmetingen af om zowel in de behandelkamer als op breder niveau verbeteringen door te kunnen voeren. We leggen verantwoording af aan onze financiers en maken precies duidelijk hoe hun budgetten zijn besteed. Zorg is duur, en om zorg ook duurzaam te maken, moeten we effectief en efficiënt werken. Tellen, meten, registreren.

Maar we moeten ervoor waken dat de persoonlijke verhalen niet onzichtbaar worden onder alle cijfers. Achter één getal kunnen werelden schuilgaan. Behandelaars zien talloze cliënten per jaar, maar op het moment dat ze de persoon niet meer als persoon zien maar als ‘productie’, gaat er iets heel erg mis. Daarom is het zo mooi dat onze behandelaars als je hen spreekt juist altijd hun passie laten zien, hun betrokkenheid bij het eigen, unieke verhaal van elke cliënt. Dat ze laten zien dat kleine stapjes, niet te vangen in welk cijfer dan ook, een enorme betekenis hebben. Dat ze laten zien dat je niemand op moet geven, dat je er moet zijn voor je cliënten. Dat je kunt werken binnen kaders die door cijfers zijn onderbouwd, zonder je hart voor de zorg te verliezen. En dat je verantwoorde, bewezen effectieve zorg kunt leveren en die zorg voor iedereen toch zo uniek kunt maken als die persoon zelf is.

Sigrid Wijnbergh en Walther Tibosch
Raad van Bestuur Novadic-Kentron

“Jongens en meisjes krijgen andere boodschappen mee”

Cor Verbrugge, wetenschappelijk medewerker: “Ik werk al veertig jaar in de verslavingszorg, en in al die jaren waren er altijd veel minder vrouwelijke dan mannelijke cliënten. Die verhouding is tot op heden niet veranderd. Driekwart van onze cliënten is man, één kwart is vrouw.” De verschillen gelden niet alleen voor cliënten in behandeling, vrouwen drinken en gebruiken in het algemeen ook minder. Of het nu gaat om cocaïne, cannabis, xtc of GHB: mannen gebruiken anderhalf tot drie keer zo vaak drugs. Bij alcohol zijn de verschillen kleiner, maar ook hier zien we dat mannen vaker en meer drinken. Hoe komt dit?

Sensatiezoekers

Peter Greeven, hoofd behandelzaken: “We zien de verschillen tussen de seksen al ontstaan bij jongeren. Gebieden in het brein die verantwoordelijk zijn voor plannen en impulscontrole, ontwikkelen zich bij jongens later dan bij meisjes. Jongens lopen in hun puberteit een paar jaar achter in hun neurologische ontwikkeling. Tegelijk zijn jongens gemiddeld meer gericht op het zoeken van sensatie en nieuwe ervaringen. Ze gaan dus meer op pad, zijn meer geneigd om te experimenteren met middelen, nemen meer risico, en hebben tegelijkertijd ook minder controle als ze eenmaal gaan drinken of gebruiken.”

Cor: “Ook zijn er verschillen in wat we verwachten van jongens en meisjes, in de boodschappen die we hen bewust of onbewust meegeven. Jongens die stevig drinken zijn stoer, voor meisjes die veel drinken hebben we heel andere, minder vleiende termen. Wel zie je de normen daarin langzaam verschuiven, er komt meer gelijkheid tussen de seksen.”

Met het loon direct de kroeg in

Peter: “Vroeger hadden met name mannen makkelijk toegang tot drank. De eerste vormen van verslavingszorg kwamen tot stand doordat mannelijke arbeiders met hun loon direct naar het café gingen om het loon om te zetten in alcohol. Vrouwen zorgden voor de kinderen en waren meer gebonden aan huis. De zorg was toen vooral gericht op de mannelijke arbeider. Maar nu is de toegang tot alcohol niet alleen veel makkelijker geworden, maar ook gelijker tussen mannen en vrouwen. Je ziet dan ook bijvoorbeeld de laatste jaren dat de verhouding jongens en meisjes die met alcoholintoxicatie – comazuipen – in het ziekenhuis worden opgenomen, nagenoeg gelijk is. Meisjes en vrouwen maken hier helaas een inhaalslag.”

Stoerdoenerij

Cor: “We zien ook verschillen in hoe mannen en vrouwen omgaan met problemen. Vrouwen hebben meer de neiging problemen te internaliseren, mannen externaliseren. Simpel gezegd houdt dit in dat vrouwen over het algemeen meer reageren met angst- en stemmingsproblemen en mannen meer met ontwikkelings- en gedragsproblemen, zoals opstandigheid en ruzie zoeken.”

Peter: “Dat soort gedrag zorgt er niet alleen voor dat mannen vaker in de gelegenheid komen om naar middelen te grijpen, maar ook dat hun gedrag meer opvalt als ze afhankelijk van middelen zijn geworden. Jongens en mannen veroorzaken meer overlast en worden dus sneller geïdentificeerd als probleemgebruikers. Vrouwen blijven langer onder de radar. Zo had ik een cliënte die na een depressie en een scheiding twee flessen wijn per dag dronk, maar toch – op het oog – redelijk bleef functioneren en elke dag gewoon naar haar werk ging. Vrouwen zijn gemiddeld meer geneigd zich aan te passen aan hun omgeving en rekening te houden met de gevolgen van hun gedrag. En ook hier zijn het waarschijnlijk niet alleen neurobiologische verschillen, maar ook normverschillen. Openbare dronkenschap bij vrouwen wordt veel minder geaccepteerd dan bij mannen.”

Meer verborgen problemen

Cor: “Wel is het zo dat vrouwen weliswaar minder alcohol en drugs gebruiken, maar er tevens slechter tegen kunnen. Ze zijn lichter en hebben relatief meer vet en minder vocht in hun lichaam, dus zijn ze sneller dronken. Ook breekt het vrouwenlichaam alcohol minder snel af.”

Peter: “Die biologische verschillen zijn ook relevant voor de behandeling. Zo hebben vrouwen gemiddeld een lagere dosis medicatie nodig dan mannen. Bijna alle medicijnen worden getest op mannen! Pas de laatste jaren is hier meer aandacht voor. Maar verder is er bijna geen seksespecifieke hulpverlening meer, wat niet wil zeggen dat er op individueel niveau geen andere keuzes worden gemaakt: vaak ligt er een andere dynamiek onder. Opvallend is bijvoorbeeld dat we bij onze online behandeling juist meer vrouwen zien dan mannen. Dit lijkt er ook wel weer op te duiden dat verslaving en misbruik van middelen mogelijk een nog groter taboe is bij vrouwen: ze houden het nog meer verborgen, meer thuis. Online behandeling kan dan juist voor hen een ideale manier zijn om aan hun herstel te werken.”

Meer of juist minder praten

Peter: “De behandeling kan bij mannen ook een ander accent krijgen. Nog los van de individuele factoren die een rol spelen bij het middelengebruik, bijvoorbeeld vaker problemen met justitie, zijn mannen over het algemeen moeilijkere praters. Ze hebben behoefte aan een concrete aanpak, ze willen aan de slag. Een goede behandelaar houdt daar rekening mee. Tegelijk moeten ze ook leren om op een andere manier om te gaan met spanning en emoties, meer stil te staan bij de gevolgen van hun gedrag. Vrouwen zijn daarentegen soms geneigd om alles bij zichzelf te laten en juist te blijven hangen in praten. Dat kan ook voor een deel vermijding zijn: zolang je blijft praten, hoef je niet aan de slag met je problemen en verandering van je gedrag. Maar dit zijn generalisaties, er is vanuit de wetenschap weinig evidentie gevonden voor de meerwaarde van bijvoorbeeld aparte vrouwen- en mannengroepen. We zien in onze ervaringsgroepen ook dat iedereen toch herkenning vindt bij andere cliënten met verslavingsproblemen, of het nu mannen of vrouwen zijn.”

Meer weten over sekseverschillen en verslaving?

In de factsheet Sekse en gender bij problematisch alcoholgebruik of een stoornis in het gebruik van alcohol staan interessante cijfers en achtergronden bij dit thema, gebaseerd op de huidige stand van wetenschappelijk onderzoek.

Begeleiding thuis bij cliënten met grote problemen

Meer overlast, meer ‘verwarde personen’: door de afbouw van opnameplekken in de ggz lijkt een aantal kwetsbare mensen nu tussen wal en schip te vallen. Ambulante behandeling kan iemand oplappen, maar terug in de oude omgeving – met alle oude, nog onopgeloste ellende – volgt vaak snel een terugval. Het streven om mensen in de wijk te houden, vraagt om nieuwe oplossingen. Zoals intensieve zorg aan huis. NK-medewerkers Bacha en Dennis helpen in opdracht van de gemeente (Wmo) hun cliënten met, nou ja, eigenlijk alles. Over praten tijdens het poetsen, appen over het eten, en tuinieren voor de rechtszaak.

Dennis: “Onze opdracht is: mensen zo lang mogelijk thuis laten wonen, met zo veel mogelijk plezier en zo weinig mogelijk overlast. En dan gaan wij kijken: wat is daar voor nodig? Dit zijn cliënten met problemen op veel gebieden, ook psychiatrische en verslavingsproblemen, maar onze hulp is meestal heel praktisch. Als je binnenkomt, tref je vaak een enorme rotzooi aan. Je stapt soms letterlijk over de vuilniszakken heen. Overal troep, alle administratie in zes plastic zakken. Ja, dan begin je met puinruimen. We proberen dat zo veel mogelijk samen met de cliënt te doen. Samen een kast opruimen geeft al meteen een goed gevoel. We bekijken wat de prioriteiten van de cliënt zijn. Administratie, de huur, contacten met familie, hobby’s? De verslaving is vaak niet het eerste waar je over begint.”

“Kom niet aan mijn drankgebruik”

Bacha: “Natuurlijk ligt onze deskundigheid wel bij verslaving, en gemeentes geven ook aan dat hier enorme behoefte aan is. Een ernstige verslaving is voor ons geen contra-indicatie, dus wij helpen cliënten die anders bij niemand terecht kunnen. Maar je hoeft het niet altijd over het gebruik te hebben. Cliënten zeggen soms aanvankelijk: ‘Kom niet aan mijn drankgebruik’. We focussen ons op dingen die de cliënt zelf belangrijk vindt. Maar als de dingen om je heen veranderen, als je positieve contacten hebt, er weer op uit gaat, overdag wat te doen hebt en minder eenzaam bent, dan krijg je vanzelf minder zucht en ga je ook minder gebruiken.”

Nachtelijke schreeuwer

Dennis: “Ik had bijvoorbeeld een cliënt die veel overlast veroorzaakte, die ’s nachts vaak liep te schreeuwen en harde muziek draaide. Hij dronk veel en zijn dag- en nachtritme was volledig verstoord. We zijn samen gaan bekijken wat hij leuk vond om te doen, en hij is uiteindelijk vrijwilliger bij een buurthuis geworden. Daardoor heeft hij meer structuur, heeft overdag bezigheden, drinkt minder en gaat ’s avonds eerder naar bed.”

Even appen

Bacha: “Herstel gaat in kleine stapjes en terugval hoort erbij. Dus als het een keer uit de hand loopt en iemand is totaal niet aanspreekbaar, dan houdt het niet op, maar kom je een andere keer terug. Onze begeleiding is frequent en persoonlijk. Een cliënt van mij wilde gezonder eten. We zijn toen samen gaan kijken naar recepten, samen boodschappen gaan doen. Dan stuur ik ook tussen de afspraken door gewoon een appje: ‘hoe was het eten?’. Op mijn opleiding leerde ik nog dat je vooral professionele afstand moet bewaren. Als een cliënt vraagt naar je weekend, zou je moeten antwoorden dat dat niet relevant is. Maar gelukkig zien we daar nu een kentering in, mede door de inzet van ervaringsdeskundigen. Juist het menselijke contact, de gelijkwaardigheid en nabijheid, heeft vaak een enorme toegevoegde waarde.”

Schoffelen en koken

Dennis: “Je hebt een grote impact op iemands leven, je bent in het begin soms de enige die deze persoon ziet. Die betrokkenheid bij het hele leven maakt mijn werk ook heel gevarieerd. Het ene moment staan we in iemands tuin te schoffelen, daarna ga ik met iemand mee naar de rechtbank, vervolgens zit ik met een cliënt op afspraak bij de cardioloog en ten slotte bezoek ik met iemand een cursus koken in het buurthuis. Omdat je actief bezig bent, maakt dat een goed gesprek ook gemakkelijker. Natuurlijk komt het ook voor dat je anderhalf uur aan de keukentafel over verslaving zit te praten, maar vaak ontstaan die gesprekken heel natuurlijk, bijvoorbeeld tijdens het poetsen.”

Eerlijk over verleden

Bacha: “Je merkt vaak dat mensen gaandeweg meer gaan vertellen over hun verslaving. Ook naar buiten toe. Er leven nog veel vooroordelen over verslaving, maar als je zelf open bent, dan merk je vaak dat de reacties veel positiever zijn dan je vreesde. Je zelfstigma belemmert je meer dan de vooroordelen van anderen. Als je open kunt zijn over je verleden en over moeilijke momenten die je ook nu nog tegenkomt, kan dat helpen om terugval te voorkomen. Ook dat is onderdeel van herstel, en ik vind het mooi dat ik iets kan bijdragen aan dat proces.”

Opnieuw beginnen na sekswerk

Dennis: “De begeleiding is langdurig, zodat we iemands leven hopelijk blijvend kunnen veranderen. Ik had een cliënte die in de prostitutie werkte en die na haar behandeling terugkwam in haar woning die ook haar werkplek was, dus waar letterlijk de klanten aanbelden. Ze had geen ander werk, geen hobby’s, haar financiën waren een puinhoop. We hebben samen een andere woning gezocht en een baantje, ze kreeg begeleiding van een instantie die vrouwen uit het sekswerk helpt. Nu kan ze ook écht opnieuw beginnen. Maar ook dan eindigt onze hulp niet bij het ‘puinruimen’. Hiervoor geldt hetzelfde als voor de detox: je kunt opruimen en schoonmaken, maar iemand moet ook leren zijn of haar leven blijvend anders in te richten en te onderhouden, tot mensen ook echt de voordelen ervaren van dit andere leven.”

Op je handen zitten

Bacha: “Mensen moeten zelf tot dat inzicht komen. Soms moet je op je handen zitten tot mensen zelf de keuze maken. Dat is soms heftig. Maar het is ook zulk mooi werk. Als ik iets kan toevoegen, een schakeltje kan zijn in het herstel van anderen, als mensen me bedanken omdat ik er voor hen was, dan heb ik een topdag, en die heb ik vaak. Dan zit ik ’s avonds in mijn auto naar huis, muziekje aan, en dan denk ik: hier doe ik het voor.”