Er is in Nederland een paradigmaverschuiving aan de gang. De verzorgingsstaat is geen vanzelfsprekendheid meer. De overheid neemt niet langer alle verantwoordelijkheid om voor je te zorgen van de wieg tot het graf. In plaats daarvan vindt een verschuiving plaats naar een participatiestaat. Burgers worden geacht om zélf verantwoordelijkheid te nemen voor elkaar. Iedereen moet kunnen meedoen. Zo lang mogelijk voor jezelf zorgen en als dat niet meer lukt, moeten je familie en naasten worden ingeschakeld, als dat niet meer lukt vrijwilligers, en in allerlaatste instantie pas de professionals uit de nulde (sociale wijkteams) tot de derde lijn (zeer gespecialiseerde zorg). Door de hoge kosten van de zorg en het sociale vangnet is de houdbaarheid van de verzorgingsstaat op zijn minst twijfelachtig. De bedoeling is dus goed, maar de overgang naar de participatiestaat verloopt niet zonder kleerscheuren en risico’s.

Er zijn investeringen nodig om zoveel mogelijk mensen mee te kunnen laten kunnen doen in de samenleving. Daarvoor is in de eerste plaats meer draagvlak nodig. Solidariteit en tolerantie bij afwijkingen van de norm nemen eerder af dan toe. In vrijwel elke wijk waar een voorziening voor mensen met psychische of verslavingsproblemen wordt gepland, lopen de gemoederen hoog op. En mensen in herstel lopen keer op keer tegen wantrouwen, stigma’s en vooroordelen aan. Het idee dat mensen met problemen geen deel zouden moeten uitmaken van de maatschappij, maar hiervan moeten worden afgezonderd in zorg- of welzijnsinstellingen, is diep geworteld. Begrip voor elkaar en de mate waarin mensen een beroep op anderen moeten kunnen doen, vragen om een herijking.

Als we de ambitie hebben dat iedereen naar vermogen mee kan doen en blijven doen, vraagt dit om een aanzienlijke investering. Het overdragen van een groot deel van de zorg naar de sociale netwerken, vraagt om ruimte binnen de zorg om het netwerk hierop voor te bereiden. Binnen NK richten we ons nadrukkelijk op het sociale netwerk van cliënten, op het leven na de behandeling. De community reinforcement approach, een van de pijlers van onze zorg, richt zich juist op die factoren in de omgeving van een cliënt – familie, vrienden, zinvol werk, hobby’s – die meer beloningen opleveren dan het gebruik. Bij systeemtherapie werken we aan het herstel van vertrouwen, aan het doorbreken van ongezonde patronen binnen een gezin die het herstel van verslaving belemmeren. En ook onze ervaringsdeskundigen en ervaringswerkers, die zelf hersteld zijn van een verslaving, richten zich nadrukkelijk op de zelfredzaamheid van de cliënt, op re-integratie en het opbouwen van een netwerk.

Medewerkers van NK en andere zorginstellingen, maar ook mensen die initiatieven buiten de zorg ontplooien, moeten de ruimte krijgen om te investeren in sociale samenhang, in mogelijkheden om elkaar te ontmoeten, elkaar te leren kennen, elkaar te leren vertrouwen. Vooral dat laatste is voor veel mensen een uitdaging, zeker als problemen in het verleden dat vertrouwen hebben geschaad. Stapje voor stapje moet dat vertrouwen weer worden opgebouwd, omdat herstel alleen mogelijk is als je van je omgeving ook een Nieuwe Kans krijgt. We moeten weer samen leren werken, zien dat we verschillen kunnen overbruggen. Bijvoorbeeld door inzet van ervaringsdeskundigheid, waarbij mensen in herstel anderen inspireren, motiveren en ondersteunen om ook weer mee te doen in de maatschappij. Zodat die op hun beurt niet alleen zelf hun leven weer op orde krijgen, maar zelf ook in veel gevallen weer anderen kunnen helpen. Burgers, vrijwilligers en professionals kunnen heel veel zelf organiseren en oplossen, maar moeten die ruimte wel krijgen. Zodat zij verbindende initiatieven binnen de zorg en de wijk kunnen ontwikkelen, waarbij de oplossing leidend is, en niet de systemen.

Sociaal investeren gaat niet over stenen, structuren en instanties, maar over ik, jij en wij. Voor elkaar zorgen is de verantwoordelijkheid van ons allemaal, en dat gaat verder dan alleen onze ouders en kinderen. Het gaat over onze straat, onze wijk, onze stad, ons land. We kunnen allemaal bijdragen aan een samenleving waar de verschillen kleiner worden in plaats van groter, zodat iedereen zich gezien en gehoord voelt, en zich zelf ook inzet om anderen te helpen. Waarin we samen meer bereiken, meer zin en vreugde ervaren dan wanneer ieder voor zich staat en alleen de staat voor ons allen.

Onze samenleving worstelt flink met haar missie dat zoveel mogelijk burgers zo lang mogelijk mee moeten kunnen doen in de samenleving. We kunnen met versterking van ambulante behandeling en begeleiding nog een aantal stappen zetten. Maar we horen ook geluiden dat de grenzen van de inclusieve samenleving in zicht komen. Als het uitgangspunt is dat iedereen (weer) mee moet kunnen doen in onze samenleving, dan begint het ermee dat we als standpunt formuleren “Wij schrijven niemand af”. Iedereen krijgt kansen en iedereen krijgt ook nieuwe kansen. Ook als dat heel klein begint en ook als iemand al meerdere keren uit is gevallen.

Natuurlijk moet iemand wel eerst de wil hebben om mee te doen. Maar als dat zo is, moeten wij, alle mensen die de samenleving samen vormen, daarvoor open staan. Samen leven betekent met elkaar in gesprek gaan, elkaar respecteren, elkaar helpen en steunen, iets voor een ander over hebben.

Als iemand in de fout gaat, afwijkend gedrag vertoont, een verslaving of psychische aandoening heeft, verstandelijk beperkt, bejaard of hulpbehoevend is, dan lijkt dat vaak moeilijk te passen in onze samenleving. Maar juist dan moeten we verbindend en creatief zijn. Bij NK zijn we daar heel goed in. Kleine stapjes worden beloond, zelfvertrouwen vergroot, en de regie wordt zoveel mogelijk weer bij de ander gelegd. En de omgeving – een stukje van de samenleving van die cliënt – wordt gestimuleerd om hetzelfde te doen. Om vertrouwen uit te stralen, ook als er misschien nog twijfels zijn.

Onze samenleving is mooier en rijker als we een diverse samenleving hebben. Een samenleving waarin mensen met allerlei verschillende achtergronden en ambities de wil hebben om met elkaar op een waardevolle manier samen te leven. Elkaar te kennen, en te respecteren en waarderen dat er verschillen zijn, maar vanuit het standpunt dat samen leven nog altijd veel meer geluk en welzijn met zich meebrengt dan ieder voor zich. En waar we kunnen leren van de ervaringen van die mensen die hard hebben gevochten om weer mee te kunnen doen. Want juist wie er ooit buiten viel, heeft een uniek perspectief op onze samenleving.

En als iemand echt niet wil of kan meedoen? Als iemand op geen enkele manier past in een woning, wijk of gemeenschap? Als de grenzen van de inclusieve samenleving écht zijn bereikt? Dan moeten we dat ook respecteren. Samenleven mag niet als dogma worden beschouwd. Voor deze kleine groep moeten we vanuit beschaving en respect een passende, goede en veilige plek creëren. Maar de uitnodiging blijft staan om mee te doen.