Terugblik Kwaliteit en onderzoek 2018

Als toonaangevend expert op het gebied van riskante leefstijl en verslaving, heeft Novadic-Kentron veel aandacht voor het ontwikkelen en vergroten van kennis en het verbeteren van de kwaliteit van onze zorg. We doen dat door opleidingen te organiseren en (toegepast) wetenschappelijk onderzoek uit te voeren binnen onze behandelafdelingen, vrijwel altijd in samenwerking met universiteiten. De wetenschappers van NK werkten in 2018 (mee) aan onder meer de volgende onderzoeken op dit gebied:

  • onderzoek naar interventies met licht bij mensen met een chronische alcoholverslaving;
  • internationaal onderzoek naar ADHD en verslaving;
  • inventarisatie en informatie rondom GHB-terugvalmanagement;
  • onderzoek naar toepassingen van Virtual Reality bij de behandeling van verslaving. 

In het overzicht leest u meer over deze en andere onderzoeken. Ook vonden belangrijke ontwikkelingen plaats op het gebied van kwaliteit:

  • Kwaliteitsstatuut NK hernieuwd;
  • NK actief binnen Maak de Zorg Rookvrij;
  • Zorgstandaarden;
  • Verslavingskunde Nederland in 2018. 

Ook hierover leest u meer in de terugblik op 2018. 

Onderzoeken 

Onderzoek naar interventies met licht bij mensen met een chronische alcoholverslaving

Alcoholverslaving gaat vaak gepaard met ontregeling van bioritme en slaap-waakproblemen. Maar omgekeerd kan een verstoring van het bioritme ook zorgen voor een verhoogde alcoholconsumptie. Dit leidt tot een negatieve spiraal, die vaak moeilijk te doorbreken is. Een mogelijk veelbelovende oplossing om deze spiraal te doorbreken, is het aanbieden van een lichtinterventie die kan helpen bij het bieden van structuur en rust op de juiste momenten van de dag, en daarmee alcoholgebruik kan verminderen en kwaliteit van leven kan verbeteren. Na een succesvolle pilot in 2017 is in 2018 samen met de Technische Universiteit Eindhoven en verslavingszorginstelling Arkin Amsterdam een groot onderzoek voorbereid dat vanaf begin 2019 uitgevoerd zal worden.

Participatie bij internationaal onderzoek naar ADHD en verslaving

INCAS (International Naturalistic Cohort Study of ADHD and Substance Use Disorders) is een internationaal onderzoek naar ADHD en verslaving dat in dertien landen binnen en buiten Europa wordt uitgevoerd. NK participeert in Nederland aan deze studie en voert sinds oktober 2018 het onderzoek uit bij mensen die zowel een ADHD-diagnose als een verslavingsdiagnose hebben. Door de grote omvang van de studie wordt een betrouwbaar beeld verkregen van het effect van verschillende behandelingen op zowel de ADHD-symptomen als de verslaving. 

Participatie aan internationaal onderzoek naar herstel bij verslaving

In een internationaal onderzoek naar herstel bij verslaving wordt in drie landen gekeken naar factoren die van betekenis zijn in meerdere fasen bij herstel van verslaving. In eerste instantie ligt de focus op persoonlijk herstel bij individuen, waarbij wordt bekeken welke triggers en mechanismen van gedragsverandering (bijvoorbeeld een twaalfstappen herstelgroep) bij mensen met problematisch middelengebruik succesvol zijn. In de tweede plaats worden structurele invloeden onderzocht op een maatschappelijke schaal. Zo krijgen we meer zicht op factoren die positief (en negatief) bijdragen aan een voortdurend en stabiel herstel van mensen met problematisch gebruik. In 2018 hebben NK-cliënten die in herstel van verslaving zijn, en vrijwilligers die al langer niet meer gebruiken, deelgenomen aan deze studie. 

Inventarisatie en informatie rondom GHB-terugvalmanagement

In 2018 heeft NK meegewerkt aan een literatuurstudie naar risicoprofielen en een praktijkinventarisatie van bestaande interventies rondom GHB. Verder is NK in 2018 in opdracht van ZonMw aangemerkt als ‘pilot-proeftuin Implementatie GHB Richtlijn’ als onderdeel van ontwikkeling van de Richtlijn GHB. Tijdens deze pilot krijgen hulpverleners een training in het toepassen van de Richtlijn GHB. Tien cliënten worden door middel van kwalitatief onderzoek (interviews) gevolgd voor een periode van zes maanden, waarbij hun ervaringen rondom de GHB-behandeling en de nazorg worden vastgelegd.

Onderzoek naar gebruik van benzodiazepinen

Met inzet van medische student-onderzoekers doet NK doorlopend onderzoek naar de effecten van het gebruik van benzodiazepinen in samenhang met verslaving, stoppen met gebruik en herstel van een verslaving. Dit gebeurt in samenwerking met Universiteit Utrecht.

Onderzoeken in het kader van de opleiding tot Klinisch Psycholoog

Twee NK-psychologen in opleiding hebben in 2018 onderzoek uitgevoerd naar de kwaliteit en betrouwbaarheid van diagnostische meetinstrumenten. Lieke Knapen heeft zich in haar onderzoek gericht op de voorspellende validiteit van een screeninginstrument (de MATE-(S)+) bij ruim 1.100 cliënten in behandeling bij NK, en Maaike van Irsel deed onderzoek naar de betrouwbaarheid en validiteit van de Nederlandse versie van de CRA-Tevredenheid van Leven-vragenlijst bij 260 cliënten. Beiden hebben hun onderzoek in 2018 afgerond en de resultaten zullen in 2019 gepubliceerd worden in wetenschappelijke tijdschriften.

Psycholoog Nicolle van Mil heeft in het kader van haar opleiding tot klinisch psycholoog/specialist een studie voorbereid naar het effect van training van impliciete cognities in de detoxfase en behandelfase bij mensen met een alcoholverslaving. Hierbij wordt gekeken naar nieuwe manieren om de neurocognitieve processen te beïnvloeden die een rol spelen bij de ontwikkeling van terugval in alcoholmisbruik. Dit onderzoek zal vanaf begin 2019 uitgevoerd worden op de klinische afdelingen in Vught.

Onderzoek naar toepassingen van Virtual Reality bij de behandeling van verslaving

Kan het toepassen van Virtual Reality-technieken bijdragen aan de behandeling van verslaving? Kan je met levensechte beelden in een virtuele situatie getraind worden om beter bestand te zijn tegen echte situaties waarin je geconfronteerd wordt met het verslavend middel of in situaties die zucht naar het middel oproepen? NK heeft in samenwerking met NHTV hbo-onderwijs (nieuwe technologieën) een onderzoeksvoorstel geschreven om in pilotvorm onderzoek hiernaar op te starten in de klinieken van Vught. In 2018 hebben verkennende vooronderzoeken plaatsgevonden en is voorwerk verricht om dit onderzoek in 2019 te realiseren.

Onderzoek naar beloop van verslaving bij jongeren tussen 16 en 22 jaar

In deze studie onderzoeken de verslavingszorginstellingen in Nederland het langetermijnverloop – van de adolescentie tot de jongvolwassenheid – van verslaving onder adolescenten in de bevolking. NK participeert in dit onderzoek door jongeren te werven voor deelname. Deze jongeren worden na de start van hun behandeling vier jaar lang gevolgd. In het onderzoek wordt niet alleen gekeken naar het verloop van de verslaving, maar ook naar de aanwezigheid van andere psychische stoornissen en naar het sociaal-maatschappelijk functioneren van de jongeren. De resultaten van het onderzoek zullen een belangrijke bijdrage leveren aan het verbeteren van de vroege herkenning van jongeren met een hoog risico op chronische verslaving.

Indicatiestelling in de verslavingszorg

In 2018 hebben NK-medewerkers een bijdrage geleverd aan een literatuurstudie naar een meer evidence based wijze van indicatiestelling. Uit dit onderzoek, verricht door Laura DeFuentes-Merillas en Boukje Dijkstra, komt naar voren dat er nog betrekkelijk weinig bruikbaar onderzoek is verricht op basis waarvan men harde criteria kan opstellen. Met Verslavingskunde Nederland zal een vervolgonderzoek worden uitgevoerd om, samen met experts, de huidige werkwijze van indicatiestelling in de verslavingszorg te verbeteren. NK levert ook een actieve bijdrage in dit vervolgonderzoek.

Rapport validatie MATE-Q

NK heeft enkele jaren geleden de MATE-Q ontwikkeld – een digitale versie van de MATE (indicatie-instrument) – met de auteurs van de MATE: Schippers & Broekman. In 2018 heeft NK meegewerkt, via inbreng van expertise en advies, aan een valideringsonderzoek naar de MATE-Q, dat werd uitgevoerd door Jellinek (Arkin). Uit het onderzoek blijkt dat op hoofdlijnen de MATE-Q ingezet kan worden ten behoeve van indicatiestelling in de verslavingszorg. De MATE-Q zou het aanmeldproces kunnen vereenvoudigen, en de intaker meer de tijd kunnen geven om in te zoomen op het verhaal van de cliënt. Komend jaar wordt de indicatiestelling verder uitgewerkt in een werkgroep met experts. 

Opleidingsplaatsen en onderzoek

Alle opleidingsplaatsen die NK aanbiedt, zijn erkend door universiteiten, beroepsverenigingen en na-scholingsinstituten. NK heeft jaarlijks onder andere opleidingsplaatsen beschikbaar voor de volgende opleidingen: verpleegkundigen, verpleegkundig specialisten, verslavingsartsen, GZ-psychologen, klinisch psychologen en AIOS psychiatrie. Voor bovenstaande opleidingen is wetenschappelijk onderzoek onderdeel van de opleiding, waarbij het ook een vereiste is dat er begeleiding kan worden geboden door wetenschappelijk medewerkers binnen NK, om te voldoen aan de eisen als praktijkopleidingsinstelling. Dit geldt ook voor een aantal hbo-opleidingen die vanuit NK worden verzorgd. 

Kwaliteitsstatuut NK hernieuwd

Zorgaanbieders, belangenbehartigers van cliënten, beroepsgroepen in de GGZ en zorgverzekeraars hebben in 2016 een model kwaliteitsstatuut GGZ opgesteld. Dit beschrijft wat zorgaanbieders moeten regelen op het gebied van kwaliteit en verantwoording om binnen de Zorgverzekeringswet curatieve geestelijke gezondheidszorg te mogen verlenen. Het statuut bepaalt onder andere welke beroepsgroepen in verschillende onderdelen van de GGZ als regiebehandelaar op mogen treden. Vanaf 1 januari 2017 zijn alle aanbieders van GGZ in de Zorgverzekeringswet verplicht om een kwaliteitsstatuut te hebben. Per 1 januari 2018 is het kwaliteitsstatuut GGZ geactualiseerd, vooral met betrekking tot de evaluatiesystematiek en de eisen rondom het multidisciplinair overleg. Het kwaliteitsstatuut borgt dat de zorgaanbieder de juiste hulp levert, op de juiste plaats en door de juiste zorgprofessional, binnen een professioneel kader. De zorgaanbieder bevordert daarmee gepaste zorg, waarin de patient journey centraal staat.

NK actief binnen Maak de Zorg Rookvrij!

NK heeft de afgelopen drie jaar ingezet op de invoering van NK Rookvrij. Samen met andere GGZ-instellingen en medische instellingen heeft NK in mei 2017 een intentieverklaring getekend om de zorg rookvrij te maken en is NK lid geworden van de Alliantie Nederland Rookvrij. Dit initiatief is een onderdeel van een breed maatschappelijk tabaksontmoedigingsbeleid dat er toe moet leiden dat alle GGZ- en verslavingszorginstellingen per 1 mei 2019 volledig rookvrij zijn. Nog rokende medewerkers kunnen steun krijgen (als ze dat willen) door een Stoppen-met-roken-training te volgen. Hiervoor kunnen zij worden verwezen naar de eigen huisarts. Bij cliënten wordt stoppen met roken gekoppeld aan een breder plan om vitaler en gezonder te leven. Hierbij spelen (gezonde) activiteiten op de afdelingen een grote rol.

Zorgstandaarden

In 2018 zijn voor de verslavingszorg diverse zorgstandaarden verschenen, zie www.ggzstandaarden.nl. NK heeft met diverse experts en ervaringsdeskundigen een bijdrage geleverd aan de totstandkoming hiervan. Een zorgstandaard beschrijft in algemene termen vanuit het perspectief van de cliënt wat goede zorg en ondersteuning inhouden voor mensen met verslavingsproblemen en/of een psychische aandoening gedurende het gehele zorgproces: de patient journey. Een zorgstandaard omschrijft de (landelijke) norm waar multidisciplinaire, integrale zorg bij psychische aandoeningen aan moet voldoen. In 2019 worden de zorgstandaarden ingebed in de zorgpaden van NK. De implementatie zal ondersteund worden vanuit het nieuw opgerichte Akwa (Alliantie Kwaliteit in de GGZ).

Verslavingskunde Nederland in 2018

Verslavingskunde Nederland is een netwerk waarin instellingen voor verslavingszorg, cliëntvertegenwoordigers, kenniscentra en brancheorganisatie GGZ Nederland samenwerken om:

  • het behandelbereik van de verslavingskunde te vergroten;
  • het stigma rondom verslaving te doorbreken;
  • de kwaliteit van herstelondersteunende zorg verder te verbeteren.

Verslavingskunde Nederland heeft in 2018 een aantal belangrijke stappen gezet.

Landelijke Dag Verslavingskunde

Ruim 500 deelnemers, afkomstig uit vele disciplines, namen in oktober deel aan de landelijke Dag Verslavingskunde in Amersfoort, ter gelegenheid van één jaar Verslavingskunde Nederland. Rode draad door het hele programma was het thema herstel. Aan de orde kwamen een groot aantal thema’s, zoals rookvrije zorg en denormalisering van drugsgebruik. De ochtend werd op indrukwekkende wijze afgesloten door Anita Witzier, die indringende gesprekken voerde met drie cliënten die twee jaar geleden meegewerkt hebben aan de bij NK gefilmde televisieserie Anita wordt opgenomen. ’s Middags werd de Herstelaward uitgereikt aan het Straatconsulaat uit Den Haag. De dag werd afgesloten met de theatervoorstelling ‘Hunker’ van Coup Cura en de film ‘Slaaf’ van Jack Wouterse. De reacties op deze dag waren unaniem zeer positief. 

Nationaal preventieakkoord

Het afgelopen jaar is door een groot aantal landelijke partijen, waaronder het Voedingscentrum, de Hartstichting, de Alliantie Nederland Rookvrij, GGD-GHOR en de Fietsersbond, gewerkt aan een Nationaal Preventieakkoord. Er zijn drie hoofdthema’s benoemd: roken, problematisch alcoholgebruik en overgewicht. De komende jaren kunnen andere thema’s toegevoegd worden. Dit akkoord is eind 2018 ondertekend, onder meer door Verslavingskunde Nederland. 

Aangifte tabaksindustrie

Begin februari heeft Verslavingskunde Nederland, waaraan ook NK deelneemt, aangifte gedaan tegen de tabaksindustrie. Met die aangifte nam een groot aantal zorginstellingen stelling tegen roken, met als doel de nieuwe generatie te beschermen tegen de schadelijke gevolgen en het roken te denormaliseren. In de aangifte ging het vooral om de zogenaamde sjoemelsigaret. Helaas gaat het OM niet over tot vervolging van de tabaksindustrie, omdat binnen de huidige wet- en regelgeving een kansrijke vervolging van de tabaksproducenten onmogelijk is.

Verslavingskunde Nederland spreekt zich uit tegen ‘blurring’

In juni sprak Verslavingskunde Nederland zich met een persbericht uit tegen de mogelijke verruiming van de drank- en horecawet, waardoor het bijvoorbeeld mogelijk zou zijn om wijn te schenken bij de kapper. In het persbericht geeft VKN aan dat ‘blurring’ risico’s geeft voor de volksgezondheid. Meer verkooppunten kunnen leiden tot meer alcoholconsumptie, bij kinderen leidt tot het veranderen van normen en verwachtingen die samenhangen met beginnend drankgebruik, en bij (ex-) verslaafden tot een grotere kans op terugval.

 

Terugblik Governance vierde kwartaal 2018

Governance heeft betrekking op de manier waarop we met alle relevante partijen (zoals Cliëntenraad, Ondernemingsraad, bestuur, managementteam en Raad van Toezicht) samen besluiten nemen, toetsen en verantwoorden. En ook op de wijze waarop we intern en extern in gesprek gaan en verantwoording afleggen over ons handelen, onze ambities en activiteiten, onze leerpunten en kwetsbaarheden, en onze behaalde resultaten. Hierbij zijn de cliëntresultaten, de ervaren herstelondersteuning en onze waarden (Toonaangevend en Fijn behandeld) leidend. In dit artikel een overzicht van de governance-ontwikkelingen in het vierde kwartaal van 2018.

Samenwerking met Zorg van de Zaak

In 2018 zijn we intensief bezig geweest met de verkenning van een mogelijke aansluiting bij het netwerk van Zorg van de Zaak (ZvdZ). Gedurende deze periode is het vertrouwen gegroeid. De wederzijdse verkenning heeft bevestigd dat er veel mogelijkheden zijn om elkaar te versterken: bijvoorbeeld op het gebied van aanvullende en gezamenlijke nieuwe dienstverlening, investeren in innovatie (Virtual Reality en EHealth) en kennis uitwisselen. Gezamenlijk kunnen wij een totaal aanbod van begeleiding en behandeling bieden om de inzetbaarheid van mensen op impactvolle momenten te verbeteren en ervoor te zorgen dat zij (weer) kunnen participeren in de samenleving. Door samen te werken met elkaar, bijvoorbeeld vanuit schuldhulpverlening, loopbaanbegeleiding of arbodienstverlening, en door onze kennis in te brengen in de netwerkbedrijven van ZvdZ, versterken we over en weer onze krachten. In de komende periode zal het formele proces rondom de samenwerking worden opgepakt.

NK heeft jongerenraad

Op dinsdagavond 20 november 2018 hebben bestuurder Walther Tibosch en Denise Valk, teamleider Kentra24, in het kader van Nu Kwaliteit 2.0, gesproken met de cliënten van jeugdkliniek Kentra24 in Sint-Oedenrode. Naar aanleiding van dat overleg is intern gesproken over de wens om een jongerenraad te starten. Hiervoor bleek veel animo te zijn, waarop besloten werd om te starten met het oprichten van een jongerenraad in de kliniek. Het doel van deze jongerenraad is de kwaliteit van de behandeling te verbeteren en de jongeren te betrekken bij veranderingen en verbeteringen. Op deze manier zorgen we voor transparantie en draagvlak.

Inmiddels hebben cliënten zich beschikbaar kunnen stellen. Vier jongeren zijn bereid gevonden zitting te nemen in de jongerenraad. Naast bovengenoemd doel zien we dat de jongeren door deelname aan deze raad hun persoonlijke kwaliteiten versterken. Met de jongerenraad draagt Kentra24 een steentje bij aan Nu Kwaliteit 2.0.

Cliëntenraad

Op 20 november 2018 is in de Tweede Kamer de Wet Medezeggenschap Cliënten Zorginstellingen 2018 (WMCZ 2018) met een ruime meerderheid van stemmen aangenomen. De Wet ligt nu voor in de Eerste Kamer. Onder meer door het LOC Zeggenschap in Zorg (belangenbehartiger van Cliëntenraden in de Zorg) wordt aangedrongen op een snelle behandeling en daarna een snelle invoering van de WMCZ 2018. Daarmee wordt een jarenlang proces om te komen tot aanpassing van de bestaande wet uit 1996 afgerond.

De gemeente Eindhoven moest door tekorten in het sociale domein op deze post bezuinigingen doorvoeren. Al deze wijzigingen zouden gevolgen hebben voor de zorgverlening door NK, met name binnen de woonvoorziening. In een brief aan de leden van de gemeenteraad en de verantwoordelijke wethouder heeft de Cliëntenraad zijn zorgen uitgesproken over de gevolgen van de voorgenomen maatregelen voor de kwetsbare burgers met een verslavingsprobleem. Voor 2019 is inmiddels een oplossing voor de zorgverlening binnen de woonvoorziening gevonden.

Ondernemingsraad

Het laatste kwartaal van 2018 heeft de OR afgesloten met een instemming op het Arbobeleid. De OR vindt het belangrijk dat medewerkers betrokken worden bij de RI&E (risico-inventarisatie en -evaluatie) en dat er een goede samenwerking is tussen de bedrijfsarts, medewerkers en OR.

Verder heeft de OR geadviseerd om conform de ingediende adviesaanvraag Kentra Business af te bouwen, aangezien dit onderdeel onvoldoende rendement opbrengt.

De OR heeft ten slotte ingestemd met de richtlijnen salarisinschaling zij-instromers en hoopt dat NK hiermee nieuwe en enthousiaste collega’s kan verwelkomen. Aandacht is gevraagd voor opleiding en kwaliteit.

Raad van Toezicht

In het vierde kwartaal van 2018 heeft de Raad van Toezicht onder meer het Ambitiedocument NK 2019-2020-2021 besproken met de bestuurder. De raad ziet dat dit een belangrijke aanzet is voor de gewenste ontwikkeling van een professioneel klimaat en cultuur. De raad heeft ook goedkeuring gegeven aan het jaarplan en de begroting 2019. Daarnaast heeft in dit kwartaal vooral de samenwerking met Zorg van de Zaak de volle aandacht gehad van de raad. De strategische meerwaarde van de samenwerking en de borging van financiële continuïteit zijn voor de raad belangrijke argumenten om de verdere samenwerking vorm te geven.

Blog Walther Tibosch: Terug naar vertrouwen

De media, maar ook de ‘talk of the town’, worden gedomineerd door beelden over bureaucratie en wachtlijsten. En helaas niet door trotse verhalen van kanjers die werken in de GGZ, verslavingszorg en verslavingsreclassering. Dagelijks zetten tienduizenden zeer betrokken medewerkers in Nederland zich in voor de geestelijke gezondheid van honderdduizenden Nederlanders. En met resultaat! Door gerichte behandeling, door preventie, door begeleiding, door reclassering, door herstelondersteuning enzovoorts, verbeteren wij de levens van talloze mensen.

Alleen, maar vaak ook samen met andere partners, werken mensen in de zorg keihard aan het voorkomen of het zo beperkt mogelijk houden van het persoonlijk leed dat voortkomt uit verslaving. Daarbij wordt ook altijd rekening gehouden met de maatschappelijke impact.

Helaas worden onze kanjers, onze zorgprofessionals, in hun werk vaker geconfronteerd met regels en administratie dan met vertrouwen in hun kennis en kunnen. Landelijke campagnes zoals Minder Regelgekte Meer Zorg proberen het tij te keren. Maar zo’n actie is niet voldoende om de bureaucratie te verminderen. Laten wij binnen de zorg vooral werken vanuit vertrouwen, bouwen aan vertrouwen en ieder voor zich heel kritisch zijn in welke regels en administratie bijdragen aan échte oplossingen, échte kwaliteit en échte professionele werkvreugde.

Ik roep zorgmedewerkers op om hun werk zodanig in te richten dat het vertrouwen in jou en de zorg groeit en we samen werken aan het verminderen van regels en administratieve rompslomp. Ga daarover in gesprek met elkaar, met je leidinggevenden, met je ketenpartners, en wees trots op jezelf als professional. Investeer in de kwaliteit en professionaliteit van je werk, bouw samen met je collega’s aan het verdienen en waarmaken van vertrouwen. De regels zijn er niet voor niets, maar de regels moeten ondersteunend zijn aan het bieden van deskundige, menselijke zorg en herstelondersteuning. Als we er samen zo naar kijken en zo naar handelen, creëren we samen de beste resultaten en de meeste werkvreugde.

Voorwoord kwartaalbericht derde kwartaal 2018: laat uw bagage achter

“Laat uw bagage achter”

Wie wel eens met de trein reist, hoort regelmatig een conducteur omroepen: “We naderen het volgende station. Denk erom dat u uw bagage niet achterlaat.” Goed advies, maar soms zou je willen dat je je bagage juist wél kon achterlaten.

Onze genen en onze ervaringen vormen bagage waar we ons leven mee starten en die we gaandeweg verzamelen. Als je een fijne jeugd hebt gehad met betrouwbare en liefdevolle ouders, een robuuste psychische en lichamelijke gezondheid hebt en bovendien een portie geluk, dan heb je een stevige basis voor de rest van je leven. Die bagage kan je helpen bij tegenslagen en verlies.

Maar je bagage kan ook behoorlijk zwaar zijn en je ernstig dwars zitten in je leven. Door een combinatie van genen, opvoeding en ervaringen, kun je bijvoorbeeld persoonlijkheidsstoornissen ontwikkelen. Kom je al vroeg in aanraking met drugs en alcohol, dan maakt dat je kwetsbaarder voor het ontwikkelen van psychische of verslavingsproblemen. En dat geldt ook voor kinderen van wie de ouders zelf ernstige problemen hebben. Traumatische ervaringen kunnen bovendien, in één vreselijk moment of gedurende een langere tijd, een enorm pak extra bagage op je schouders leggen.

Die bagage kan een belangrijke factor zijn bij het ontwikkelen of in stand houden van een verslaving. Bijvoorbeeld om bepaalde nare ervaringen niet meer te voelen. Het lijkt alsof de bagage dan even een beetje minder zwaar weegt. Maar hij is er natuurlijk nog wel. Erger nog, het gebruik zelf zorgt weer voor extra bagage.

Bij NK is die bagage een belangrijk onderwerp. Waar mogelijk willen we voorkomen dat mensen extra belast worden. Bijvoorbeeld bij gebruikende jongeren of bij kinderen van verslaafde ouders. Bij mensen die zich bij NK aanmelden, is de reeds verzamelde bagage eveneens een essentieel thema. De bagage gewoon achterlaten, net zoals in de trein, dat kan helaas niet. Maar wel kunnen we samen bekijken wat we ermee kunnen doen. In deze nieuwsbrief vindt u daar verschillende voorbeelden van. Zo kunnen we met bepaalde therapieën anders naar de ervaringen uit het verleden leren kijken, zodat de last ervan een stuk lichter wordt. Dan wordt het ook gemakkelijker om te stoppen of minderen met middelengebruik. Opnieuw beginnen met een volledig schone lei, dat is misschien niet mogelijk. Maar Nieuwe Kansen, die zijn er voor iedereen.

Walther Tibosch
Bestuurder Novadic-Kentron

EMDR bij verslaafde cliënten: opnieuw door de hel om trauma’s voorgoed op te ruimen

EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) is een vorm van traumabehandeling die in de media een bijna mythische status heeft aangenomen: door eenvoudigweg een vinger voor je ogen te volgen, kun je de vreselijkste gebeurtenissen eindelijk achter je laten. Zó simpel is het nu ook weer niet, legt regiebehandelaar Karen Gilijamse uit, EMDR vraagt om een zorgvuldige voorbereiding en de behandeling is zwaar: “Ik voel me soms een beul omdat ik mijn cliënten naar hun diepste en donkerste gedachten moet sturen, zonder hen te mogen troosten.” Maar wat dit de moeite waard maakt: EMDR is wonderbaarlijk effectief.

Karen: “Bij cliënten met een ernstige verslaving is er meestal meer aan de hand dan alleen de verslaving. Veel van onze cliënten hebben psychische problemen, en er kan ook sprake zijn van een genetische aanleg. Maar vaak is er ook sprake van hele nare ervaringen.”

Mishandeling en verwaarlozing

“Het is opvallend hoe vaak onze cliënten getraumatiseerd zijn. Cliënten zijn bijvoorbeeld vroeger mishandeld of misbruikt. Dat kan eenmalig geweest zijn – één verschrikkelijke gebeurtenis zoals een verkrachting – maar ook langdurig. Als je als kind stelselmatig werd verwaarloosd, kan elk incident op zichzelf niet zo intens zijn, maar opgeteld kan dit wel leiden tot een langdurig trauma.

Zo’n trauma kan een grote rol spelen bij het ontstaan of in stand houden van een verslaving. Als je niet om kunt gaan met die indringende, negatieve gevoelens en emoties, is het mogelijk dat je in middelengebruik vlucht om deze te verdoven. Maar natuurlijk gaan ze daardoor niet weg. EMDR kan dan een manier zijn om de traumatische herinneringen voorgoed op te ruimen.”

Ontregelend

“Het is niet zo dat we meteen een cliënt in een behandelkamer zetten en beginnen met EMDR. Sowieso moet de cliënt eerst stoppen met middelengebruik, omdat de behandeling anders niet werkt. En daarnaast vraagt EMDR om een goede voorbereiding. We maken dus eerst een zogenoemde casusconceptualisatie. We bekijken wat de klachten zijn, wat iemands sterke en zwakke kanten zijn en wat de risico’s zijn: is iemand eerder bijvoorbeeld suïcidaal geweest? Of zou het kunnen gebeuren dat iemand wraak gaat nemen op een vroegere dader? EMDR is heel ontregelend, daar moeten we wel rekening mee houden. Bij sommige cliënten passen we EMDR bijvoorbeeld alleen toe tijdens een opname.

Ook brengen we gedetailleerd de nare gebeurtenissen in iemands leven in kaart: zowel in tijd als in intensiteit. We bepalen dan wat de ‘targets’ van de EMDR zijn, dat zijn de beelden die de meeste emoties en spanning met zich meebrengen. Daarnaast beginnen we, voor de start van EMDR als het kan, en anders naast de EMDR, met het aanleren van andere manieren van ‘coping’. EMDR brengt een heleboel naar boven wat de cliënt altijd heeft vermeden. Als je je cliënt daar niet op voorbereidt, met een goed plan, dan is het risico op terugval in het middelengebruik heel groot. Zo is het goed om cliënten technieken aan te leren om zelf rustiger te worden, bij zichzelf te blijven. En ten slotte is ook de motivatie heel belangrijk. We passen alleen EMDR toe als de cliënt het zelf graag wil.”

Spanningsniveau van tien naar nul

“Na deze voorbereiding, waarover je in mediaberichten over EMDR zelden hoort, kunnen we starten met het EMDR-protocol. Ik ga met een cliënt in de behandelkamer zitten, en vraag hem of haar te denken aan een specifieke traumatische ervaring, een target. Tegelijk vraag ik de cliënt om met zijn ogen mijn vingers te volgen, die ik snel heen en weer beweeg. Na elke set van zo’n 30 seconden vraag ik wat er nu in hem of haar opkomt en hoe hoog het spanningsniveau nu is. Belangrijk is om daar niet verder op in te gaan, want dan kan de cliënt weer gaan vermijden. Dus we gaan onmiddellijk door. Bij enkelvoudige trauma’s kunnen één tot drie sessies al genoeg zijn om het spanningsniveau van tien helemaal naar nul te brengen. Het negatieve beeld roept dan geen enkele spanning meer op, wat natuurlijk niet betekent dat iemand er niet verdrietig om kan zijn. Maar het beeld dringt zich niet meer onverwachts op. Bij complexe en langdurige trauma’s in combinatie met een verslaving, zijn natuurlijk meer sessies nodig, als onderdeel van een bredere behandeling.”

Niet troosten

“Het klinkt allemaal heel eenvoudig, maar de praktijk is wel heftig. Je moet alleen een EMDR-behandeling volgen als je echt last hebt van die negatieve beelden en als je weet waar je aan begint. Je moet namelijk iets heel tegennatuurlijks doen en die beelden en emoties opzoeken die je juist het liefste vermijdt. Ook de therapeut moet veel doorzettingsvermogen hebben. Cliënten kunnen hele sterke fysieke sensaties krijgen, gespannenheid, paniek, misselijkheid, keihard huilen. En je mag hen als behandelaar niet troosten, want dan haal je hen weer weg uit de emotie, dat is nu juist niet de bedoeling. Je mag hen alleen aanmoedigen om door te gaan, zeggen dat ze het goed doen.

Gelukkig merk je vrij snel of EMDR effect heeft. Vaak neemt de spanning na één sessie al af, dat helpt cliënten ook om het vol te houden. Als je het goed voorbereidt en goed uitvoert, als je net zo lang doorgaat tot de spanning die het beeld oproept helemaal nul is, is EMDR zeer effectief. De spanning is weg, het negatieve beeld is waziger, minder indringend. En dat effect is ook voor altijd. Wel kan het, bij complexe of langdurige trauma’s, gebeuren dat cliënten zich pas na verloop van tijd gebeurtenissen herinneren die ze vergeten waren. Maar de traumatische herinnering die effectief is behandeld, die wordt niet opnieuw traumatisch. Dat ruimt dus lekker op.”

Het wordt nooit meer zo erg als het toen was

“De effectiviteit van EMDR is al vele malen wetenschappelijk bewezen, maar het blijft bijzonder. Lang was niet bekend waaróm het precies werkte, inmiddels is dat veel duidelijker geworden. De meeste nare gebeurtenissen die mensen mee maken, krijgen na verloop van tijd hun plaats. De emoties, bijvoorbeeld bij rouw, worden in de loop van de tijd minder sterk. De herinneringen worden een deel van wie je bent. Natuurlijk kunnen ze nog steeds emoties oproepen, maar je wordt er niet meer voortdurend door overvallen. Bij een traumatische gebeurtenis wordt de herinnering soms niet goed verwerkt. Hij wordt niet op de juiste manier opgeslagen, maar blijft het werkgeheugen belasten. Daardoor kunnen mensen met een posttraumatische stressstoornis ook niet goed nieuwe informatie opnemen. Door de gebeurtenis met EMDR opnieuw te bekijken, terwijl je ondertussen het werkgeheugen afleidt met bepaalde prikkels, kan die herinnering opnieuw worden verwerkt. Je doet dat vanuit het nu, vanuit wie je nu bent, je gaat je niet opnieuw verplaatsen in die tijd. Ook dat is een deel van de herevaluatie van die gebeurtenis. Dat is ook een troost voor cliënten: hoe heftig de EMDR ook is, het ergste is al gebeurd. Het is zwaar, maar het wordt nooit meer zo zwaar als het toen was.”

Unieke therapie helpt mensen met borderline en verslaving: “Het is vooral heel veel onmacht en eenzaamheid”

Over de borderline persoonlijkheidsstoornis (BPS) wordt veel geschreven: ‘borderliners’ zouden destructieve en manipulatieve mensen zijn, onmogelijk om mee om te gaan. Robert Spierings, verpleegkundig GGZ-specialist bij NK, vindt dat soort beschrijvingen vreselijk. Robert: “Ik doe daar niet aan mee. Manipulatief impliceert bijvoorbeeld dat je bepaald gedrag bewust vertoont, maar in mijn ogen schreeuwt de onmacht erdoorheen. Deze mensen hebben ernstige problemen.” BPS is een stoornis die, zeker in combinatie met middelengebruik, veel problemen en vooral heel veel eenzaamheid tot gevolg heeft. Maar gelukkig is er een therapie om deze doelgroep te helpen: de mentalization based treatment.

Robert: “Bij mensen met borderline zie je veel instabiele relaties en stemmingsproblemen. Daar zit waarschijnlijk een genetische component in, zoals een temperamentvol karakter, maar de oorzaken van het ontwikkelen van een BPS liggen vooral in de jeugd. Mensen met borderline zijn als kind meestal ‘onveilig gehecht’. Ze hadden ouders die, vaak omdat ze zelf ook problemen hadden, heel inconsistent waren in de opvoeding. Hetzelfde gedrag van het kind werd de ene keer beloond en de andere keer bestraft. Door die onvoorspelbaarheid heeft het kind nooit leren vertrouwen op anderen. Daardoor kan zich een persoonlijkheidsstoornis ontwikkelen, zoals borderline.”

Tot wanhoop gedreven

“Mensen met borderline hebben geen vertrouwen in anderen, en evenmin in henzelf. Ze zijn heel slecht in ‘mentaliseren’: nadenken over gevoelens, overtuigingen en gedachten. Overtuigingen zijn bij hen daardoor heel rigide. Als ze bijvoorbeeld het gevoel hebben door iemand in de steek te zijn gelaten, dan is dat gevoel een absolute waarheid. Dat soort overtuigingen dicteren de relaties die ze hebben. Dat leidt tot destructief en grensoverschrijdend gedrag, zoals ontrouw: mensen zoeken dan als het ware redding bij iemand anders. De partner wordt vaak tot wanhoop gedreven. Daarom hebben mensen met borderline vaak een heel spoor van verbroken relaties achter zich. Uiteindelijk hebben ze zoveel angst voor een relatie dat ze er niet meer aan beginnen, maar omdat ze er wel intens naar verlangen, zijn ze ontzettend eenzaam. Niet zelden leidt dat tot suïcidepogingen.”

Dempen en stimuleren

Om de extreme, negatieve gevoelens te dempen die gekoppeld zijn aan rigide overtuigingen, kunnen mensen met borderline naar genotmiddelen grijpen, zoals alcohol. Robert: “Daardoor neemt die sterke emotie natuurlijk af, maar daardoor schieten ze weer in de modus dat ze helemaal niets meer voelen. Dan kunnen ze juist weer stimulerende middelen gaan gebruiken. Maar terwijl ze in die vicieuze cirkel zitten, leren ze nooit op een gezondere manier omgaan met de gedachten en emoties die hen volledig in hun grip houden.”

Aan jezelf twijfelen is gezond

Bij MBT – mentalization based treatment – leren mensen met borderline om te mentalizeren: na te denken en te praten over hun gedachten en emoties. Robert: “Een belangrijk deel daarvan vindt plaats tijdens groepstherapie. We focussen daarbij op het hier en nu. Het nadenken over jezelf, de ander en de relatie wordt daarbij gestimuleerd. ‘Waarom reageer je nu zo? Wat gebeurt er nu tussen jou en mij? Het lijkt alsof wat je denkt waar is, maar laten we dat samen eens onderzoeken.’ Zo leren ze afstand te nemen van hun eigen absolute waarheid. Aan jezelf twijfelen is eigenlijk heel gezond!”

Oprecht en betrouwbaar

Voor een therapeut is goede timing daarbij essentieel. Als de emotie nog heel erg hoog zit, is het vooral belangrijk om steunend en empathisch te zijn. Robert: “Je gaat dan niet inhoudelijk in discussie, dat heeft totaal geen zin, maar je geeft aan dat je ziet dat iets hen heel erg aangrijpt, dat iets belangrijk voor hen is. Pas als de emotie enigszins zakt, kun je op zoek gaan naar de patronen in het gedrag, naar het onderliggende gevoel. Oprechtheid en betrouwbaarheid zijn daarbij sleutelbegrippen. Als jouw gedrag als behandelaar consistent en voorspelbaar is, kunnen cliënten zich hechten aan jou, en zo ook weer langzaamaan gaan geloven dat een relatie ook voor hen mogelijk is.”

Niet goed genoeg

“Dat kan een heel bijzonder proces zijn. Zo had ik als cliënt een jonge vrouw die haar hele jeugd van haar ouders gehoord had dat ze niet goed genoeg was, dat ze zich niet gedroeg zoals het hoorde. Bij haar was het vooral ‘doen alsof’. Zij had volledig afstand genomen van haar eigen emoties, en was verslaafd geraakt aan stimulerende middelen om nog maar íets te voelen. In de loop van de behandeling begreep ze waarom ze eigenlijk middelen gebruikte, en kon ze heel langzaam weer gaan vertrouwen op de behandelaars, wat in het begin heel erg moeilijk voor haar was. Ze leerde veel beter reflecteren op wat ze eigenlijk voelde en dacht, en bereikte daarin een gezond evenwicht. Ze verliet klachtenvrij de kliniek, verbrak de relatie met haar gebruikende vriend en ging studeren. Ik kwam haar laatst, twee jaar later, toevallig tegen, en ze was nog steeds klachtenvrij, clean, had een baan en een relatie. Dat is voor een therapeut ook heel bijzonder, want een oprecht hechtingsproces is wederzijds. Het is fantastisch dat je met de juiste ‘taal’ ook echt cliënten op ziet knappen.”