Hij, zij, hen? Genderidentiteit bij NK

Het wordt hoe langer hoe duidelijker dat gender, dus of je je ‘man’ of ‘vrouw’ voelt, niet zo zwart-wit is als veel mensen denken. De parapluterm voor iedereen van wie het biologische geslacht niet overeenkomt met genderidentiteit (hoe voel je je) en genderexpressie (hoe uit je je) is transgender. Hieronder vallen onder meer transseksuelen (die door een medische handeling volledig van geslacht veranderen), non-binaire personen, maar ook travestieten (die een andere genderexpressie hebben, maar niet per se een andere genderidentiteit). Hoeveel transgenders er zijn in Nederland, is moeilijk vast te stellen: schattingen variëren tussen de 0,6 en 4%.

Mannelijk, vrouwelijk of een heel spectrum?

Om meteen even een veelvoorkomend misverstand uit de weg te ruimen: zelfs biologisch geslacht is niet zo zwart-wit. Je biologisch geslacht is een ingewikkeld samenspel tussen genen, hormonen, lichaam en brein. Het genetisch geslacht wordt bepaald door de chromosomen (XX voor een vrouw, XY voor een man) maar vervolgens doorloopt een embryo nog een heel proces waarin de geslachtsklieren worden aangelegd, de uiterlijke geslachtsdelen zich ontwikkelen, hormonen actief worden én differentiatie in het brein plaatsvindt. (Voor een samenvatting, zie dit artikel.) Biologen weten nog altijd niet precies hoe het hele proces van geslacht- en genderbepaling plaatsvindt. Maar duidelijk is wel: geslacht en gender vormen een spectrum.

Genderdysforie, psychische problemen en verslaving

Omdat we in de zorg alle soorten mensen tegenkomen, is het sowieso relevant voor medewerkers om hier iets van te weten. Maar het wordt nog belangrijker als je weet dat mensen met genderdysforie (dat wil zeggen: als de mismatch als een probleem wordt ervaren) veel vaker bijkomende psychische problemen hebben, zoals angst en depressie. Dit komt onder meer door problemen met (zelf)acceptatie, discriminatie en minder kansen krijgen in de maatschappij, isolatie en eenzaamheid. Ook autisme en genderdysforie komen vaak samen voor: zo geeft 14% van mensen met autisme aan zich non-binair te voelen. En alle psychische problemen hebben een veel hogere kwetsbaarheid voor verslaving tot gevolg.

De kans dat je als hulpverlener bij NK in de nabije toekomst met transgender cliënten te maken krijgt, is dan ook heel groot. Bij jongeren zal dit vaker gebeuren dan bij volwassenen, omdat jongeren nog intensief en heel bewust bezig zijn met hun identiteit en ook sneller durven afwijken van ‘de norm’. De verwachting is dat naarmate het ‘normaler’ wordt om gender als een schaal te zien, ook volwassenen vaker vraagtekens gaan zetten bij de M of V die ze bij hun geboorte hebben meegekregen.

Een andere scene

Op de jongerenafdeling van NK komen medewerkers al regelmatig met genderdysforie in aanraking. Anouk Bergmans, GZ-psycholoog Nieuwe Kansen Jeugd: “Je plek vinden in de maatschappij is sowieso al lastig. Als je dan ook nog twijfelt over je gender, dan kan middelengebruik heel verleidelijk zijn. Dat kan als doel hebben om negatieve emoties te dempen, maar het kan ook ontstaan als onderdeel van een ritueel, om in de stemming te komen om andere kleding aan te trekken en een andere scene op te zoeken. Dat klinkt vrij onschuldig, maar vaak zien we dat jongeren met genderdysforie behoorlijk complexe problemen hebben. De combinatie met autisme komt vaak voor, maar ook problemen met emotieregulatie, hechting en identiteit.”

Je ‘pronouns’ noemen

Op de afdeling Nieuwe Kansen Jeugd wordt de aanpak helemaal op de persoon afgestemd, wat voor iemand met genderdysforie nog eens extra belangrijk is. Anouk: “Er is heel veel variatie. Non-binaire cliënten hebben we nog niet vaak gehad, maar wel transseksuele jongeren, en daarin is ook heel veel verschil. Van een jongere die er nog uitziet als meisje maar wel al ‘hij’ genoemd wil worden, tot een jongere die al heel ver is in de transitie. Onder jongeren is het tegenwoordig normaal om te switchen: op scholen noemen jongeren bij het voorstellen vaak al hun ‘pronouns’. Voor volwassen behandelaars is het soms best wennen. Ik ben 32 en voel me al best wel oud als ik vergissingen maak in ‘hij’, ‘zij’ of ‘hen’. Maar daar spreken we elkaar op aan. We proberen het, het kan niet perfect, maar we gaan er wel helemaal in mee.”

Anouk benadrukt dat het vooral van belang is om hier open over te zijn: “We vragen het gewoon: ‘hoe wil je dat we je aanspreken?’ Maar ook vragen we hoe de jongere wil omgaan met vergissingen. We geven aan dat ze ons hier alert op mogen maken, maar sommige jongeren hebben daar geen behoefte aan en willen zo’n foutje niet teveel aandacht geven. We hebben de beste intentie en samen worden we er beter in.”

Invloed van hormonen

Genderdysforie is hoe dan ook een belangrijke factor in de behandeling, maar Anouk stipt ook nog een specifiek aandachtspunt aan: “Een jongere die al in transitie is, kan hormonen gebruiken die als bijwerking een invloed hebben op onder andere de emotieregulatie. Het is dus van belang dat je goed samenwerkt met betrokken specialisten om te voorkomen dat bepaalde klachten verklaard worden vanuit een psychiatrische of psychische stoornis. Dat is zeker iets om alert op te zijn.”

Wees nieuwsgierig

Tot slot wil Anouk nog één ding benadrukken: “Vraag, vraag, vraag! Iedereen is anders, maar genderdysforie voegt daar een dimensie aan toe. Wees authentiek en ga open het gesprek in, vul niet alles zelf in, maar wees oprecht nieuwsgierig. Dat vinden jongeren vaak ook heel prettig. We kunnen veel leren van jongeren!”

Tips

Een aantal tips voor zorgverleners:

• Accepteer dat gender een schaal is. Ook al heb je zelf je hele leven lang iets anders gedacht. Genderidentiteit is geen hype!
• Vraag iemand hoe hij/zij/hen genoemd en aangesproken wil worden. Voor non-binaire personen zijn de voornaamwoorden ‘hen/die’ en ‘hun’ (bezittelijk voornaamwoord) gebruikelijk. Je gebruikt dit in het enkelvoud. Bijvoorbeeld: “Ik heb hen gisteren nog gesproken: hen doet het erg goed in de behandeling en heeft ook weer prima contact met hun ouders.” En ja, dit voelt in het begin raar en onwennig, maar bedenk dat taal sowieso continu verandert. Hoe sneller je zelf ‘hen’ gebruikt alsof het voor jou de normaalste zaak ter wereld is, hoe sneller het ook echt zo voelt. Wees ook consequent, dus niet ‘hij’ gebruiken tegenover je collega’s en ‘hen’ waar de cliënt zelf bij is.
• Maak je een keer toch een vergissing? De meeste transgenders snappen echt wel dat de omgeving er aan moet wennen. Wees er gewoon eerlijk over en corrigeer jezelf waar mogelijk.
• Probeer met de cliënt te ontrafelen hoe de psychische problemen, de genderdysforie en het middelengebruik of gedrag elkaar beïnvloeden.
• Al onze belangrijkste fundamenten, zoals (A)CRA en herstelondersteunend werken, zijn ook belangrijk bij het omgaan met genderdysforie: een positieve benadering, nadruk op de eigen sterke kanten, (zelf)stigma verminderen en je richten op het hele leven en de doelen die de cliënt zelf wil bereiken.

Meer weten?

Een aantal interessante bronnen vind je onderaan dit artikel!

Woordenlijst

Bronnen

https://www.radboudumc.nl/expertisecentra/geslacht-en-gender/onze-expertise/genderidentiteit-genderexpressie-en-non-binariteit
https://www.radboudumc.nl/expertisecentra/geslacht-en-gender
https://www.knack.be/nieuws/verkondigen-dat-geslacht-zo-simpel-is-als-x-en-y-is-de-wetenschap-ontkennen/
https://mentaalbeter.nl/artikelen/genderdysforie-wat-houdt-het-in/
https://nl.wikipedia.org/wiki/Transgender
https://www.ggznieuws.nl/opvallend-veel-transgenders-onder-mensen-met-autisme/