Hoe bereik je gedragsverandering, hoe zorg je ervoor dat mensen zich gezond, sociaal en veilig gedragen? In tijden van corona een ongelooflijk belangrijke vraag. Aan het begin van de coronacrisis ging het bijna vanzelf. Mensen bleven thuis, hielden afstand en waren ongekend saamhorig. We groetten elkaar weer op straat, deden boodschappen voor elkaar, zetten teddyberen voor ons raam en waardeerden elkaars werk. De pandemie bracht ons bij elkaar. Tenminste, in het begin. Nu lijkt het virus ons juist uit elkaar te drijven. Demonstraties, polarisatie, jong versus oud, mensen die de hele pandemie als een complot zien versus mensen die vinden dat de maatregelen tegen het virus lang niet ver genoeg gaan. Als je de kranten en social media moet geloven, staan we allemaal lijnrecht tegenover elkaar. En ondertussen is ‘de tweede golf’ een feit. 

Hoe krijg je mensen zover dat ze stappen zetten die hun eigen gezondheid en welzijn, en daarmee  ook die van anderen, verbeteren en bewaken? In elk geval niet door steeds maar te wijzen op alles wat verkeerd gaat. We kijken meestal naar de paar verkeershufters en niet naar de vele chauffeurs die je laten invoegen. We kijken naar de schreeuwers die elke discussie laten ontsporen en niet naar de massa’s mensen met gematigde meningen die je niet hoort. We kijken naar de mensen die lak hebben aan regels en niet naar die grote meerderheid die zijn best doet zich aan de richtlijnen te houden. We kijken naar de fouten die iemand maakt, en niet naar alles wat goed gaat.

Als je voortdurend aandacht geeft aan conflicten en verschillen, dan zullen mensen het gevoel krijgen dat ze partij moeten kiezen. Als je steeds maar roept dat bepaalde groepen vaker delicten plegen, laat je hen niet meer meedoen. Als je iemand met een verslaving neerzet als onbetrouwbaar en onverbeterlijk, dan wordt zijn of haar herstel wel héél erg moeilijk.

We pleiten niet voor blind vertrouwen en het negeren van alles wat verkeerd gaat. Soms hebben mensen fouten gemaakt, anderen gekwetst, de regels overtreden. Soms moet je schade beperken en gedrag indammen. Maar we pleiten wel, altijd, voor Nieuwe Kansen. Dat betekent dat je luistert naar het hele verhaal, naar alle verhalen, en niet alleen naar de hardste schreeuwers. Dat je de goede kanten in iemand ziet, en die gaat versterken. Dat je een podium geeft aan wat goed gaat en aan wie goed bezig is. Dat je positieve stappen ondersteunt en beloont. Negatieve verwachtingen leiden vaak tot een negatieve uitkomst, positieve verwachtingen inspireren, motiveren, maken dingen mogelijk. Dat is de enige weg naar herstel. Geef niet op, hou vol, geloof in een betere toekomst, geloof in Nieuwe Kansen.

Sigrid Wijnbergh
Walther Tibosch
Raad van Bestuur Novadic-Kentron

Het gaat niet goed met Bjorn. Terwijl zijn moeder pas nog tegen de buurvrouw opmerkte dat Bjorn zo’n lekker makkelijk kind is. Zijn broer, dáár hebben ze nogal wat mee te stellen. Hoogbegaafd, ja, maar ook een ernstige vorm van autisme. Dus dat geeft nogal wat spanningen thuis. Dat Bjorns vader flink is gaan drinken, vertelt ze niet aan de buurvrouw. Maar die had de ruzies al lang gehoord door de dunne muren. En Bjorn zit daar middenin en voelt zich steeds onzichtbaarder. Op straat bij zijn vrienden is het leuker dan thuis. Spannender ook. Op zijn elfde rookt hij zijn eerste sigaret, na een paar jaar gevolgd door alcohol en cannabis. Op feestjes probeert hij speed uit en dat bevalt hem wel. Van school komt niet veel meer. Heeft-ie toch geen tijd voor. Om sigaretten, drank en drugs te kunnen kopen, steelt hij en klust hij bij als drugskoerier. Bjorn is boos, maar eigenlijk is hij gewoon diep ongelukkig. Een verhaal dat op meerdere manieren af kan lopen.

Bjorn gaat ons helpen. Hij bestaat niet echt, is samengesteld uit meerdere verhalen, maar Bjorn staat symbool voor alle kinderen en jongeren die diep in de ellende zitten en hulp nodig hebben. Al vinden ze zelf van niet. We willen u vertellen hoe onze hulp voor jongeren vroeger was en hoe het de komende jaren wordt. Maar dat is een nogal droog verhaal, over ambulantisering en outreachende hulp. Beetje saai wel. Maar wél met hele concrete gevolgen voor de levens van kinderen. Dat kan op verschillende manieren af lopen en dat gaat Bjorn laten zien, voor alle jongeren die wél echt bestaan.

Irene Dijkstra, teamleider jeugd: “Wanneer komt een jongere bij ons in beeld? Vroeger was dat meestal pas als de problemen uit de hand gelopen waren, als de jongere al bij veel instanties in beeld was en die ook niet meer wisten wat ze met hem of haar aan moesten. Pas als het middelengebruik een verslaving was geworden, werd aan ons gedacht.”

In het drugspand

Bjorn komt pas in beeld door een melding van de politie. Hij is dan negentien en overnacht regelmatig in een drugspand, na een aantal korte verblijven in jeugdzorginstellingen, waar hij steeds wegliep. Hij komt af en toe nog wel thuis, maar als zijn moeder dan begint te huilen en zijn vader tegen hem schreeuwt, gaat hij er weer vandoor. Als het drugspand wordt ontruimd, treffen de agenten daar ook een erg verloederde Bjorn, die inmiddels ook aan de GHB verslaafd is geraakt.

Irene: “Voor jongeren met zulke ernstige problemen, was een opname in de kliniek tot enkele jaren geleden de gangbare behandeling. In de kliniek werken we aan alle levensgebieden waar problemen zijn ontstaan. We richten ons op de doelen van de jongere zelf, met een positieve benadering.”

Vallen en opstaan

In de veilige omgeving van de kliniek van Kentra24 knapt Bjorn snel op. We praten ook een paar keer met zijn ouders, die het moeilijk vinden om hun communicatie met Bjorn te veranderen. Bjorn blijkt, na gedegen onderzoek, ook een vorm van autisme te hebben. Als we dat eenmaal weten, hebben we betere handvatten voor zijn herstel. Samen met Bjorn gaan we op zoek naar een opleiding, iets wat hij echt leuk vindt: een opleiding tot grafisch ontwerper. Bjorn gaat weer naar huis. Maar vlak voor de opleiding start, gaat het weer mis. Bjorn heeft weer contact met zijn oude vriendengroep. Hij valt nog drie keer terug voor hij zijn leven min of meer op de rit heeft. Van de opleiding is nooit iets terecht gekomen, maar Bjorn heeft gelukkig wel een vaste baan bij een drukkerij.

Irene: “Belangrijk bij iedereen met een verslaving, en zéker bij een jongere aan het begin van zijn of haar leven, is om er op tijd bij te zijn. Niet wachten tot het helemaal verkeerd gaat. We zetten nu veel meer in op het actief opsporen van jongeren. We willen zijn waar de jongeren zijn. Zo werken we intensief samen met Preventie, die op straat, bij scholen, in parken op zoek gaan naar jongeren die problemen hebben. Zij leggen makkelijk contact met jongeren, bouwen langzaam het vertrouwen op en werken aan de motivatie om de problemen aan te pakken.”

Alternatief einde #1

Nachtmerries

We hoeven nu niet meer te wachten tot Bjorn in het drugspand woont en een hoop overlast veroorzaakt. Een van onze preventiewerkers vindt Bjorn bij een groepje gasten in het park, waar ze lachgas gebruiken. Na een paar pogingen raakt de preventiewerker in gesprek met Bjorn. De preventiewerker praat op een hele fijne manier met Bjorn, zonder oordelen of verwijten. Na een aantal gesprekken gaat Bjorn ermee akkoord in behandeling te gaan. Na een detox en een kort verblijf in de kliniek, wordt Bjorn ambulant behandeld. Ook worden er meerdere gesprekken gevoerd met de ouders: systeemtherapie. Bjorn pakt zijn school weer op en gaat thuis wonen. Maar het gaat niet zonder slag of stoot. Bjorn komt regelmatig weer in contact met zijn oude vriendengroep, met als dieptepunt dat hij het ziekenhuis in wordt geslagen vanwege een ruzie over vermeende, oude schulden. Bjorn heeft nog lang nachtmerries hiervan, maar met vallen en opstaan komt Bjorn weer op zijn pootjes terecht.

Irene: “In de toekomst willen we nog veel intensiever samenwerken met ketenpartners om jongeren met problemen op te sporen. In een zo vroeg mogelijk stadium. En dan ook meteen beginnen met de aanpak van de problemen, zo laagdrempelig mogelijk en zoveel mogelijk ambulant, aangevuld met online ondersteuning. Omdat de ambulante behandeling veel sterker is opgezet, is een langdurige behandeling in de kliniek dan sowieso eerder uitzondering dan regel. Behandeling kan ook thuis, in de wijk of bij een andere instelling waar de jongere al behandeling krijgt. Zo weten we dat jongeren met psychische problemen veel vatbaarder zijn voor verslaving. Dus een jongere die al bij een ggz-instelling in beeld is en nu al stevig drinkt of regelmatig drugs gebruikt, zou op dát moment al behandeling voor dat gebruik moeten krijgen. Dat vraagt om korte lijnen. Ook willen we andere professionals deskundiger maken zodat ze jongeren met beginnende problemen sneller herkennen.”

Alternatief einde #2

Flinke wietlucht

In dit scenario, hopelijk in de nabije toekomst, wordt Bjorn opgemerkt door een hulpverlener in de ggz die Bjorns broer in behandeling heeft. Hij ziet ook dat Bjorns vader veel drinkt, en vraagt naar de andere kinderen in het gezin. Bjorn, dan nog maar dertien jaar, is ongemerkt steeds stiller geworden. Hij zit veel op zijn kamer te tekenen en zijn ouders ruiken regelmatig een flinke wietlucht. Als hij wel iets zegt, heeft hij vaak een grote mond.

Ruzie met de leraar

Via de ggz-hulpverlener wordt een ambulante begeleider vanuit de gemeente geregeld, ook in dienst van NK, die regelmatig bij Bjorn thuis komt om met hem en het gezin te praten. Hij kijkt of er praktische problemen zijn waar hij Bjorn mee kan helpen, en als hij hoort dat er ruzie op school is met een leraar, gaat hij mee met Bjorn om dat op te lossen. Gaandeweg merkt hij iets in Bjorns gedrag waardoor hij toch denkt aan behandeling. Bjorn gaat ermee akkoord en wordt behandeld bij Nieuwe Kansen Jeugd, onderdeel van Novadic-Kentron. Zijn middelengebruik is nog niet heel ernstig, maar zeker in combinatie met de diagnose autisme die gesteld wordt, is het belangrijk dat Bjorn nú goede handvatten krijgt. Dat kan volledig ambulant, dicht bij zijn eigen woonplaats, en voor een deel ook online. En Bjorn speelt met veel plezier een speciale game op zijn telefoon, waar hij punten krijgt voor gezond en sociaal gedrag. Bjorn heeft nog geen detox nodig, maar zelfs dat zou ambulant kunnen. Ook jongeren met heel complexe problemen krijgen een intensieve, ambulante behandeling. Zo kunnen de jongeren meteen in de praktijk toepassen wat ze hebben geleerd. Bjorns ouders doen bovendien mee met de CRA Familietraining, waardoor ze op een meer positieve manier met hun kind leren praten. Waar overigens ook Bjorns broer baat bij heeft.

Opa en oma

Door het tijdige ingrijpen komt Bjorn nooit in hanggroepen in het park terecht, stopt hij met roken en blowen, begint nooit met speed, GHB of lachgas, komt niet in aanraking met de politie, wordt nooit in elkaar geslagen en loopt geen vertraging op in zijn studie. Jaren later, als eigenaar van zijn eigen ontwerpbureau, denkt hij nog wel eens terug aan die tijd en bedenkt hij dat het allemaal heel anders had kunnen lopen. Dan ziet hij dat het al zes uur is en trekt hij de deur van zijn kantoor achter zich dicht om de kinderen op te halen bij opa en oma.

In Nederland functioneren naar schatting ruim een miljoen mensen op het niveau van een licht verstandelijke beperking (LVB). Dat is sowieso al een enorme groep, maar bij mensen met problemen (zoals psychiatrische problemen of problemen met justitie) is het aandeel nog veel groter. Loes Groenestein, senior reclasseringswerker bij NK: “Ik schat dat bij onze cliënten wel 50% een LVB heeft. Let er wel op dat je dat niet omdraait, het is dus niet zo dat de helft van de mensen met een LVB in de problemen komt! Maar ze lopen wel meer risico dan mensen zonder LVB en je ziet hen relatief vaker terug als cliënt. Ik ken de percentages van andere branches niet, maar ik denk wel dat iedereen die werkt met mensen die problemen hebben – van welke aard dan ook – alert moet zijn op LVB. Het is absoluut geen uitzondering!” Hoe komt dat eigenlijk?

Loes: “Mensen met een LVB zijn kwetsbaar. Ze kunnen moeilijk overzien wat de gevolgen van hun acties zijn. Ze reageren heel direct, heel impulsief. Als ik een mooi sieraad zie in een etalage, gaan er heel veel gedachten door mijn hoofd. Heb ik het echt nodig? Hoeveel budget heb ik nog over? Past het bij mijn kleding? Iemand met een LVB denkt misschien alleen maar: ik wil die ketting hebben. Punt. Tegelijkertijd merken ze dat de wereld om hen heen veel sneller gaat dan zij kunnen bijbenen. Ik heb zelf eens in een training over LVB gezeten waar de trainer heel terloops iets uit ging leggen aan de hand van een enorm ingewikkelde rekensom, waarbij ik volledig de draad kwijtraakte. Ik dacht: ‘Ik snap er helemaal niks van, ik hoor hier helemaal niet, dit is helemaal geen training voor mij.’ Dat deed die trainer bewust, want zo voelen mensen met een LVB zich bijna altijd. Dat is een heel onveilig gevoel. Daarnaast merken ze natuurlijk ook dat anderen op hen neerkijken. Ze maken fouten en wat ze proberen mislukt vaak. Daardoor hebben ze vaak een laag zelfbeeld.”

“Als jij dit voor mij bezorgt, geef ik jou honderd euro”

Door deze combinatie van factoren, zeker als mensen ook financiële problemen hebben door hun impulsieve keuzes, is misbruik een groot risico. Loes: “Op een gegeven moment komt er bijvoorbeeld iemand naar hen toe die zegt: ‘Als jij dit pakje voor mij bezorgt, geef ik jou honderd euro.’ Ineens hebben ze een houvast. Ze weten wat ze moeten doen, ze krijgen er geld voor, het is iets dat ze kunnen en het levert waardering op. Ze kunnen niet overzien dat ze misbruikt worden en dat dit op langere termijn grote problemen oplevert. Later komen er ook nog eens dreigementen bij. Een beloning als je het doet, in elkaar geslagen worden als je het niet doet. Middelengebruik als beloning of om je beter en zelfverzekerder te voelen, zorgt uiteraard voor nog meer problemen.”

En dan kom je vroeg of laat in contact met justitie. En met medewerkers zoals Loes: “Wat ik vooral doe in mijn werk, is advies uitbrengen aan de rechter en het Openbaar Ministerie over passende maatregelen. Bijvoorbeeld twee jaar toezicht, waarbij bewindvoering, behandeling van de verslaving en een werkstraf aan de orde kunnen zijn. Om dat rapport te kunnen maken, spreek ik de cliënt een aantal keer. Als iemand een LVB heeft, is dat natuurlijk relevante informatie.”

Het gevoel dat iemand het snapt

Een LVB is een onzichtbare beperking, maar Loes begint meestal niet blanco: “In het dossier staat vaak al dat er sprake is van een LVB. En ook kun je kijken naar vooropleiding, werk, psychologische onderzoeken en eventueel eerder gemaakte rapporten. Als er een vermoeden is van een LVB, hebben we instrumenten om dit te toetsen. Vervolgens kun je dit ook bespreekbaar maken. Hoe je dat doet, maakt een groot verschil. Als je er zelf open en zonder gêne mee om gaat, roept dat meestal ook geen schaamte op bij je cliënt. Je geeft ook aan dat het heel veel voorkomt. Sommigen voelen zich beledigd als je hen in verband brengt met LVB, maar meestal zijn ze er al bekend mee. Het kan ook het gevoel geven dat ze echt gezien worden. Dat iemand het snapt.”

Rood, oranje of groen

De straf en de voorwaarden die worden opgelegd, moeten voorkomen dat iemand terugvalt in het criminele gedrag én het middelengebruik. Dat is voor iedereen een uitdaging, maar voor mensen met een LVB nog meer. Loes: “In de eerste plaats moet je anders communiceren als er sprake is van een LVB. Binnen de verslavingsreclassering hebben we daar goede middelen voor. We zijn allemaal getraind en gebruiken bijvoorbeeld kaartjes met afbeeldingen van een rechter, een rechtbank en allerlei andere onderdelen uit de strafketen. Die kaartjes komen steeds terug in onze uitleg. Of kaartjes met een rode, oranje of groene kleur, zodat de cliënt kan aangeven hoe het bijvoorbeeld met zijn geldzaken staat. Later kun je daar dan op terugkomen: ‘Hé wat goed, vorige keer had je een rood kaartje en nu een oranje!’ Ook nemen we meer tijd en herhalen we vaker, en vragen we ook aan de cliënt om te herhalen wat we hebben uitgelegd.”

Is dat niet betuttelend? “Ja, dat risico loop je,” geeft Loes aan, “maar wij zijn daarin heel transparant. We geven ook nadrukkelijk aan: ‘Ik ben aan het zoeken naar wat jij moeilijk vindt en naar wat jij kunt, help je me daarbij?’”

Een plek waar iemand veilig kan groeien

De communicatie is niet de enige barrière, mensen met een LVB hebben vaak ook een slecht inzicht in wat ze kunnen en niet kunnen. Loes: “Ze dromen over dingen die misschien voor hen wel onbereikbaar zijn, zoals helemaal zelfstandig op een flatje wonen, of een baan die ver boven hun niveau ligt. Wat dan belangrijk is, is dat je niet gaat zeggen: dat lukt jou nooit. Het zijn hún doelen, daar moet je vanuit gaan, en vervolgens kijken naar wat dan wel kan. Als iemand volhoudt dat hij een hbo-opleiding gaat volgen, kun je bijvoorbeeld kijken naar een werkplek waar hij kan werken aan soortgelijke vaardigheden op een lager niveau. Je zegt dan: ‘Wat goed dat jij die opleiding wilt gaan doen! Dat houden we als einddoel aan. We kunnen een start maken op een plek waar je alvast kan gaan oefenen en leren om…’ Of je verleidt iemand tot het accepteren van hulp. Bijvoorbeeld door te beloven – en het dan natuurlijk ook te doen – dat je een héél leuk iemand uitkiest om de cliënt te begeleiden in de woonsituatie, en die dan ook al een keer meenemen. Je werkt met de mogelijkheden die de cliënt aan kan en je benadert hen positief: ‘Het zou zo leuk zijn als jij een keer gewaardeerd wordt op je werk! Ik denk dat dat dáár wel gaat gebeuren.’ Je zoekt naar een plek waar iemand veilig kan groeien. En als je dan echt contact kunt maken, als je een vorm van samenwerking kunt vinden en de cliënt het gevoel heeft dat er nu écht naar hem of haar geluisterd wordt, dan heb je het goed gedaan.”