Slachtofferbewust werken bij de Verslavingsreclassering: “Pas als je verantwoordelijkheid neemt, kun je een stap zetten naar een betere toekomst”
Een ernstig delict met veel geweld. Een ouder slachtoffer. De dader wordt gepakt: hij krijgt TBS. Later in het traject wordt hij onder toezicht gesteld van de verslavingsreclassering omdat ook genotmiddelen een rol speelden bij dit delict. Door gesprekken met de reclasseringswerker begint de cliënt langzaam te begrijpen wat zijn rol was, wat de impact was van het delict op de oudere man. Hij zou graag in gesprek gaan met het slachtoffer. Die heeft daar geen behoefte aan, maar toch is dit moment heel belangrijk. Het slachtoffer laat weten dat hij de gebeurtenis inmiddels een plek heeft gegeven, maar dat hij het initiatief van de dader zeer op prijs stelt. Alleen dit al geeft de cliënt rust. Hij kan verder.
“Natuurlijk is aandacht voor het slachtoffer altijd al belangrijk geweest bij de reclassering”, vertelt reclasseringswerker Anita Knipping, “maar de aandacht hiervoor is altijd wat impliciet geweest. Niet omdat het slachtoffer niet belangrijk werd gevonden, maar omdat dit aspect vaak wat werd ondergesneeuwd in de hoeveelheid problemen die een cliënt van de verslavingsreclassering meestal heeft. In ons werk staan de cliënt en de problemen die een rol speelden bij het delict centraal. Hier is het plan van aanpak op afgestemd. Nu wordt, in navolging van een Europese richtlijn, de aandacht voor de slachtoffers veel explicieter.”
Slachtoffer vastgebonden
Anita geeft nog een voorbeeld. Een jongen breekt met twee vrienden in, onder invloed van alcohol en drugs. De bewoner van het huis wordt vastgebonden. De daders worden gepakt. Later vertelt de jongen dat hij toen in een erg slechte situatie zat en dat de hele gebeurtenis net een film leek. Anita: “Gevoelens van empathie, schuld en schaamte worden in dit soort situaties vaak onderdrukt. Tijdens het delict, maar ook achteraf. Als je er met cliënten over praat, zullen ze in het begin vaak de ernst bagatelliseren. ‘Die ander was ook geen lieverdje‚’, zeggen ze dan, of ‘Wat moet je anders als je met vijftig euro per week rond moet komen?‚’ Dat betekent niet dat er geen schaamte is, maar dat gevoel is zo onprettig, dat ze dit wegstoppen. En bij verslaafde cliënten, die sowieso al vaak hun emoties dempen met middelen, is die neiging nog sterker. Ze kunnen heel moeilijk omgaan met die lastige emoties.”
Je eigen rol erkennen
Toch is dat belangrijk. Het is belangrijk dat ze oprechte spijt voelen. Niet als extra “straf”, maar omdat het een stap is naar een ander leven. Anita: “Je kunt alleen de verantwoordelijkheid nemen voor een delict als je je eigen rol daarin erkent. Als je zegt ‘dit heb ik gedaan, ik heb deze mensen heel erg pijn gedaan, en dat wil ik niet meer‚’. Als je je eigen rol blijft ontkennen, is de kans dat je in dit gedrag terugvalt, veel groter.”
Beter hanteerbaar
En ook voor de slachtoffers is het belangrijk dat een dader zijn eigen rol erkent. Anita: “Als je een delict hebt meegemaakt, heeft dit een behoorlijke impact. Als je dan iets meer weet van de dader, weet waarom hij het heeft gedaan, en vooral ook: weet dat hij oprecht spijt heeft, dat hij inziet wat hij je heeft aangedaan, dan wordt die enorme gebeurtenis vaak beter hanteerbaar. En als een slachtoffer zelfs in staat is tot vergeving, kan dat veel rust geven. Voor zowel de dader als het slachtoffer is het belangrijk dat ze wat gebeurd is af kunnen sluiten.”
Onbevooroordeeld
Wat niet betekent dat dit een makkelijk proces is, niet voor de cliënt maar ook niet voor de behandelaar. Anita: “Slachtofferbewust werken vraagt van de reclasseringswerker een open houding. Je moet eerst goed naar jezelf kijken. Wat zijn je eigen oordelen over dit soort delict? Ben je in staat onbevooroordeeld te luisteren? Slachtofferbewust werken betekent dat je de confrontatie aan gaat, dat je wilt dat je cliënt beseft wat hij gedaan heeft. Maar het is belangrijk hierin niet te snel te gaan, dan kan een cliënt juist dicht klappen en weigeren erover te praten. Zeker als hij zelf ook in het verleden slachtoffer is geweest, wat vaak het geval is.”
Overleven
Bij de meeste cliënten is het dan ook nodig om eerst andere problemen aan te pakken, de verslaving bijvoorbeeld of psychische problemen. Anita: “Cliënten zijn vaak heel lang gericht geweest op overleven. Dat vraagt om een zorgvuldige aanpak. De cliënt moet voelen dat er ruimte is om zijn eigen rol te verkennen, de verantwoordelijkheid te nemen voor wat er gebeurd is. Ook als de dader zelf ook slachtoffer is geweest. Het is belangrijk om dit te erkennen, maar ook uitleggen dat dat niet betekent dat je dan zelf ook geweld gaat plegen. Pas als de cliënt beseft wat zijn rol was in het delict en wat dit gedrag heeft veroorzaakt, kan hij daar ook aan werken.”
Schade herstellen
Slachtofferbewust werken heeft dus absoluut een positief doel. Anita: “Schuldgevoel kan de motor zijn voor verandering. Door je eigen rol te erkennen en in te voelen wat de impact op anderen was, kun je ook kijken hoe je dit in de toekomst kunt voorkomen, en kun je kijken hoe je iets van de geleden schade kunt herstellen. Dat kan bijvoorbeeld door in gesprek te gaan met het slachtoffer of een brief te schrijven. Alleen door verantwoordelijkheid te nemen, kun je het delict afsluiten en een stap zetten naar een betere toekomst.”